- زبانِ دل، نه فقط زبانِ دولت
به گفته‌ی آنار فاضلجانوا، مدیر مؤسسه زبان‌شناسی احمد بای‌تورسین‌اوف، جوانان همه‌ی قومیت‌ها امروز به زبان قزاقی سخن می‌گویند، زیرا در آن «انرژی عشق، مهربانی، امنیت و انسان‌دوستی» را احساس می‌کنند. او یادآور می‌شود که پیش از استقلال، کاربرد زبان قزاقی در عرصه‌های عمومی محدود بود. اما پس از استقلال، مانند رودی که از بند سدها رها شده باشد، این زبان در همه‌ی جهت‌ها جاری گشت و روح تازه‌ای در کالبد جامعه دمید.
به واقع، در سال‌های پس از ۱۹۹۱میلادی، زبان قزاقی از قالب یک «زبان قومی» فراتر رفت و به زبان علم، سیاست، اقتصاد و آموزش بدل شد. رسانه‌ها، مؤسسات دولتی و دانشگاه‌ها به تدریج به این زبان روی آوردند و مردم دریافتند که سخن گفتن به قزاقی، نه تنها نشانه‌ی تعهد ملی، بلکه مظهر فرهنگ و احترام متقابل است.
- دگرگونی واژگان و خلاقیت زبانی
یکی از نشانه‌های پویایی هر زبان، قدرت آن در واژه‌سازی است. زبان قزاقی در این زمینه رشد بی‌سابقه‌ای را تجربه کرده است. جامعه‌ی زبانی قزاقی برای نام‌گذاری پدیده‌های نوین از امکانات درونی خود بهره گرفته است. واژه‌هایی چون «تِمیرجول» (راه‌آهن) یا «جَردِماق» (یارانه) نشان می‌دهند که چگونه ترکیب دو واژه‌ی بومی می‌تواند مفهومی کاملاً نو بیافریند.
این روند، هرچند گاه با مخالفت‌هایی روبه‌رو بوده («چرا همه چیز باید ترجمه شود؟»)، اما در حقیقت، نشانه‌ی سلامت زبانی است؛ زبانی که در جست‌وجوی استقلال معنایی خویش است.
از آغاز قرن بیست‌ویکم، پروژه‌ی «میراث فرهنگی» (Mädeni Mūra) مسیر تازه‌ای در مطالعات زبان قزاقی گشود. انتشار «دستور زبان آکادمیک» و واژه‌نامه‌ی ۱۵ جلدی زبان ادبی قزاقی با بیش از ۹۳ هزار مدخل واژگانی و ۶۰ هزار ترکیب اصطلاحی، سنگ‌بنای تازه‌ای برای تثبیت علمی زبان ملی بود. این کار عظیم حاصل بیش از یازده سال پژوهش و تلاش هفتاد زبان‌شناس برجسته بود.
- زبان در خدمت دانش و توسعه
زبان قزاقی امروز دیگر محدود به شعر و ادبیات نیست. واژه‌نامه‌های تخصصی در حوزه‌های گوناگون از پزشکی و حقوق گرفته تا فناوری اطلاعات به قزاقی ترجمه شده‌اند. در این مسیر، دکتر اسکاربک کُساین‌اوف و همکارانش نخستین واژه‌نامه‌ی ۳۰ جلدی اصطلاحات علمی را تدوین کردند. چنین تلاشی، زبان را از محدوده‌ی روزمره به عرصه‌ی دانش و علم کشاند.
در سال ۲۰۱۳میلادی، فرهنگ لغت جامع قزاقی با بیش از ۱۰۶ هزار واژه و ۶۵ هزار ترکیب اصطلاحی منتشر شد. قرار است نسخه‌ی جدید آن تا پایان سال جاری با بیش از ۱۱۲ هزار مدخل بازنشر شود. علاوه بر آن، فرهنگ «آواشناسی قزاقی» نیز منتشر شد که برای نخستین بار، نه تنها تلفظ درست واژه‌ها، بلکه مثل‌ها و ترکیبات عامیانه را نیز ثبت کرده است.
چنین آثاری، میراث علمی و فرهنگی گران‌بهایی‌اند که نه فقط زبان، بلکه تاریخ اندیشه‌ی قزاق را در خود جای داده‌اند. به تعبیر فاضلجانوا، «این کارها نه تنها پاسداری از زبان، بلکه پاسداری از حافظه‌ی جمعی ملت است.»
- زبان قزاقی؛ از خانه تا شبکه‌های اجتماعی
امروزه بر اساس آمار رسمی، بیش از ۸۰ درصد مردم قزاقستان به زبان قزاقی تسلط دارند. در سرشماری سال ۲۰۲۱میلادی، بیش از ۱۳ میلیون نفر اعلام کردند که زبان دولتی را می‌دانند. اما نکته‌ی جالب، گسترش زبان در میان اقلیت‌های قومی است. جوانان روس، اویغور، کره‌ای، اوزبک و حتی آلمانی‌تباران، به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی، از قزاقی برای ارتباط استفاده می‌کنند. زبان ملی در میان آنها نه به عنوان ابزار رسمی، بلکه به عنوان زبان دوستی و همزیستی شناخته شده است.
زبان‌شناسان قزاق، چهار سطح از مهارت زبانی را تعریف کرده‌اند:
۱. سطح محاوره‌ای (استفاده‌ی روزمره)
۲. سطح متوسط (تسلط نسبی به دستور و واژگان)
۳. سطح ادبی (کاربرد زبان در نگارش و بیان هنری)
۴. سطح نخبگانی (تولید متن و آفرینش زبانی)
اگر تا دهه‌های گذشته بیشتر مردم در سطح اول یا دوم قرار داشتند، اکنون به گفته‌ی پژوهشگران، هسته‌ی اصلی جامعه‌ی زبانی در سطح سوم قرار گرفته است. این یعنی زبان قزاقی دیگر صرفاً زبان خانه و خانواده نیست، بلکه زبان اداره، آموزش، فرهنگ و خلاقیت فکری است.
- زبان قزاقی در چشم جهانیان
بر پایه‌ی داده‌های منبع معتبر Ethnologue، زبان قزاقی در سال ۱۹۹۶میلادی در رتبه‌ی ۹۳ جهان از نظر شمار گویشوران قرار داشت. امروز این زبان با حدود ۱۳ میلیون سخن‌گو در جایگاه ۸۹ جهان ایستاده است. این پیشرفت تنها به‌سبب افزایش جمعیت نیست، بلکه بازتاب پویایی فرهنگی و سیاست زبانی مدبرانه‌ی دولت قزاقستان است.
در واقع، زبان قزاقی در کنار رشد اقتصادی و دیجیتالی کشور، وارد عرصه‌ی جهانی شده است. ترجمه‌ی متون علمی، راه‌اندازی نسخه‌های قزاقی وب‌سایت‌های بین‌المللی، و حتی حضور زبان قزاقی در نرم‌افزارهای هوش مصنوعی، همگی نشانه‌ی اقتدار زبانی‌اند که روزگاری در حاشیه قرار داشت.
- زبان و تساهل فرهنگی
اما شاید مهم‌ترین عامل موفقیت زبان قزاقی، نه در نهادهای علمی، بلکه در روح مردم نهفته است. به باور فاضلجانوا، «اگر در بسیاری از فرهنگ‌ها تساهل امری فردی است، در میان قزاق‌ها یک ویژگی جمعی است.»
در دوران سخت تبعید ملت‌ها در دهه‌ی ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰میلادی، مردم قزاقستان، با وجود رنج و فقر، درهای خانه‌های خود را به روی بیگانگان گشودند. آنان نان خود را با مهاجران تقسیم کردند و در نتیجه، مردمانی از ده‌ها قوم، زبان قزاقی را از روی محبت آموختند، نه از روی اجبار. این تجربه‌ی تاریخی، بذر همزیستی فرهنگی را در خاک قزاقستان کاشت و امروز ثمر آن را در چهره‌ی جامعه می‌بینیم.
زبان قزاقی، زبان اتحاد است؛ زبانی که کسی را مجبور نمی‌کند، بلکه جذب می‌کند. همان‌طور که یکی از شرکت‌کنندگان در نظرسنجی اخیر گفته است: «من افسوس می‌خورم که چرا زودتر قزاقی را یاد نگرفتم، اما حالا پسرم را به کلاس زبان می‌فرستم تا او با زبان این سرزمین بزرگ شود.»
- زبان به‌مثابه‌ی حافظ فرهنگ
زبان تنها ابزار ارتباط نیست؛ به تعبیر زبان‌شناسان، زبان «حامل فرهنگ» است. در هر واژه‌ی قزاقی، جهانی از معنا، احساس و تاریخ نهفته است. برای مثال، واژه‌ی «بوتاگُز» (چشمِ بچه‌شتر) در فرهنگ قزاقی استعاره‌ای از زیبایی زن است. اما در فرهنگ‌های دیگر چنین ترکیبی ممکن است بی‌معنا باشد. این نشان می‌دهد که زبان چگونه چارچوب‌های ذهنی و زیبایی‌شناختی یک ملت را شکل می‌دهد.
ویلهم فون هومبولت، زبان‌شناس آلمانی، نخستین کسی بود که گفت: «زبان، روحِ ملت است.» پیرو او، لئو وایسگربر معتقد بود که انسان از طریق زبان خود می‌اندیشد و هرگاه از آن جدا شود، از ریشه‌های فکری و عاطفی‌اش گسسته می‌شود. از این منظر، پاسداری از زبان قزاقی پاسداری از «روح ملی» است، نه فقط از ابزار گفت‌وگو.
- چالش‌های امروز، امیدهای فردا
بی‌تردید، مشکلاتی نیز وجود دارد. کیفیت آموزش زبان در برخی مدارس، کمبود معلمان متخصص، و نفوذ بیش از حد زبان‌های خارجی از چالش‌های امروز است. با این حال، نسل جدید قزاق‌ها با افتخار از زبان خود در فضای مجازی استفاده می‌کند. ویدئوهای طنز، بلاگ‌های علمی و موسیقی‌های پاپ قزاقی در TikTok و YouTube میلیون‌ها بازدید دارند. این حضور دیجیتالی زبان، خود مرحله‌ی تازه‌ای از حیات آن است.
در سطح سیاست‌گذاری، دولت جمهوری قزاقستان با تصویب «مفهوم توسعه زبان‌های دولتی و اقلیت‌ها تا سال ۲۰۳۱میلادی» هدف‌گذاری کرده است که سهم زبان قزاقی در عرصه‌ی فناوری و اقتصاد دیجیتال به بیش از ۹۰ درصد برسد. این یعنی آینده‌ی زبان قزاقی نه در کتابخانه‌ها، بلکه در تلفن‌های هوشمند، نرم‌افزارها و شبکه‌های جهانی رقم می‌خورد.
نکته:
زبان قزاقی امروز نه تنها میراث ملی، بلکه عامل پیوند میان نسل‌ها و ملت‌هاست. در گذر سه دهه‌ی استقلال، این زبان توانسته است چهره‌ای نو از خود نشان دهد: زبانی علمی، مدرن و در عین حال ریشه‌دار در فرهنگ دیرینه‌ی استپ‌های بزرگ آسیای مرکزی. اما برای آنکه این تحول به بلوغ برسد، باید نگاه علمی و تاریخی ما نیز عمیق‌تر شود.
زبان‌شناسی قزاقی نمی‌تواند خود را تنها در مرزهای سیاسی امروز محصور کند، زیرا ریشه‌های زبانی و فرهنگی این سرزمین فراتر از مرزهای معاصر است. اگر به گذشته‌ی تاریخی بنگریم، خواهیم دید که فرهنگ و زبان قزاقی در بستر تمدن‌های ایرانی، ترکی و اسلامی بالیده است. هزاران واژه، استعاره، شعر و مَثَل در زبان قزاقی، نشان از تأثیر دیرینه‌ی زبان فارسی و ادبیات ایرانی دارد. از روزگار جاده‌ی ابریشم تا دوره‌ی خانات ترک و تیموریان، ایران و سرزمین‌های قزاق همیشه در تبادل فرهنگی و زبانی بوده‌اند.
بنابراین، برای شناخت عمیق‌تر ساختار، واژگان و مفاهیم زبان قزاقی، مراجعه به منابع ایرانی و متون فارسی‌زبان کهن، ضرورتی علمی و فرهنگی است. زبان فارسی، که قرن‌ها زبان علم، فلسفه و شعر در سراسر شرق اسلامی بوده، نقش مهمی در شکل‌گیری لایه‌های معنایی و زیبایی‌شناسی زبان قزاقی داشته است. مطالعه‌ی متون کلاسیک فارسی نه تنها به درک بهتر تاریخ زبان قزاقی کمک می‌کند، بلکه پیوند میان دو ملت را در بستر زبان و اندیشه مستحکم‌تر می‌سازد.
امروز که قزاقستان با اعتماد به نفس در مسیر توسعه‌ی فرهنگی گام برمی‌دارد، زمان آن فرا رسیده است که این پیوند تاریخی با ایران، به‌ویژه در حوزه‌ی زبان و ادبیات، دوباره مورد توجه قرار گیرد. همکاری‌های علمی میان دانشگاه‌ها و مراکز زبان‌شناسی دو کشور می‌تواند فصل تازه‌ای در پژوهش‌های تطبیقی و ریشه‌شناسی بگشاید.
در نهایت، زبان قزاقی نه فقط زبان یک ملت، بلکه بخشی از میراث مشترک شرق است؛ میراثی که در گذر قرن‌ها با زبان فارسی درآمیخته و فرهنگی غنی و انسان‌دوستانه آفریده است.
اگر قزاقستان بخواهد ریشه‌های زبان خود را ژرف‌تر بشناسد، باید نگاهش را به جنوب، به سوی ایران، سرزمین واژه‌ها و شعر و معنا بدوزد، زیرا در آن‌جا بخش بزرگی از حافظه‌ی زبانی ما نهفته است.
منبع:
https://kazpravda.kz/n/matritsa-opredelyayushchaya-sudbu-cheloveka/
نظر شما